Ааяма халуун нажарнайш эрхэеэ эзэлжэ захалба даа. Оройдоол һара үлүүтэй болоод Улаан—Үдэ хотодомнай «Алтарганын» ехэ наадан наярхань. Энэ ушараар хүн бүхэн дотороо өөр өөрын бодолтой. Тэдэнэй нэгэн, хүндэтэ уншагшад, танай һонорто
«Ара газар ургаhан
аса бүхэтэй Алтаргана…»
(арадай дуунhаа)
Холын урда сагhаа эхилжэ буряад зон хаа хаанагүй ябахадаа алтарганын ургажа hууhан газараар мундуу хүшэтэйгөөр гэшхэлжэ, гэнтэ тэрэниие гэмтээхэгүй гэжэ оролдодог байhан удхатай. «Алтан модон» гэжэ алтарганаяа тэдэнэрнай нэрлэhэн байна. Хойшодоо хэрэгтэ хэрэггүйгөөр алтарганые нугалжа, хухалжа ябахыень үри хүүгэдтээшье хоридог байhан гэдэг.
Эгээн түрүүшын «Алтаргана» наадан 1994 ондо Монгол ороной Дадал сомондо үнгэрhэн ха юм даа. Буряадай телевидениин бүлэг тэрэ нааданда хабаадаха делегациин гэшүүд боложо баhал Монгол айлшаар ошоhон байна. «…Холын зам гаталжа гараабди. Үргэн талын зурагар улаан зүргэ харгыгаар нилээн удаахан ябагдаа гээшэ. Тооhо шоройдошье дарагдаад үзөөбди. Теэд буряад угсаатанай уулзажа, бэе бэетэеэ танилсажа, танил аялга дуунуудаа гүйсэдхэхыень шагнаха, харахадаа, сэдьхэлнэй уяраал даа…» – гэжэ тэрэ бүлэгэй гэшүүд хөөрэжэ ерээ бэлэй.
Түрүүшын «Алтаргана» наадан аялга дуунай мүрысөөн боложо үнгэргэгдэhэн удхатай. Хожомынь элдэб конкурснууд нэмээгдэжэ, удха янзаараа hалбаржа, өөрын онсо нюуртай фестиваль боложо хүгжэhыень бидэ мэдэжэ, хаража байнабди. Газар бүхэн: Агыншье тойрог байг, али Эрхүү хотошье гү, үгышье hаа Буряад республика, Монгол ороншье hаа булта хамта энэ фестиваль-наадандаа өөр өөрынгөө хубитые оруулжа, саашаа улам hалбаржа хүгжэхыень дэмжэhэн байна.
Энэ ондо «Алтаргана» гэжэ уласхоорондын найр наадан манай Буряад орондо хүрэжэ ерэхээр хараалагданхай. Энэмнэй хадаа олон түби монгол угсаатан хоёрдохиёо эрмэг гуталнуудаараа Байгал шадарайнгаа газараар болгоомжотойгоор гэшхэлхэнь гээшэ.
Тэдэ айлшадтамнай үзэсхэлэнтэ hайхан манай нютаг орон нэгэнтэ бэшэ зүүдэндэнь үзэгдэжэ, түрэhэн эхэ мэтээр хүлеэhэнээ мэдүүлжэ байhан байха. Юундэб гэхэдэ, Буряад оромнай дэлхэйгээр тараhан монгол угсаатандаа түрүүшын үлгы мэтээр hанагдадаг ёhотой гэхэдэ алдуу болохогүй. Тиимэ hэн тула тэдэнэр «Алтаргана» наадандаа үнэн зүрхэнhөө хабаадаха hанаатай шэнэ аялга дуунуудаа хангюурдаад үзэнэ еhотой. Огсом дорюун шүлэгүүд зохёогдоно, уян нугархай басагад, хүбүүд үргэн талынгаа хатар матаран байжа гүйсэдхэнэд. Хүдэр габшагай барилдааша эрэшүүл хүсэ шадалаа шангадуулна, хүлэг моридшье баһал байрадаа зогсожо ядан, мүнгэн тахаараа газар сабшажа байhан байха гэжэ намда hанагдана.
Элдэб хариин газараар түбхинэжэ ажаhууhан буряад монгол угсаатандаа манай республика угтамжа бэлдэжэ эхилэнхэй. аданай үдэр гарагынь тодорхойлогдонхой, угтамжын баярай элдэб янзын түсэбүүд дээрэ дээрэhээ табигдажал байна.
Минии эгэшэ нүхэр Бадма-Ханда Будуева баhал «Алтаргана» нааданай hайндэрые хүлеэнэ ха. Энэ хүмнэй Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, олон жэлдэ республикын телевиденидэ хүдэлhэн намтартай. «Дүрбэ дахин үнгэргэгдэhэн нааданда хабаадаха аргам болоогүй, тиимэ дээрэhээ ерэхэ нааданда үнэн зүрхэнhөө бэлдэхэ еhотойб» – гэжэ Бадма-Хандамнай баhал түсэб табина. Буряад дэгэл оюулна, шэмэг зүүдхэлээ мүнгэшэ дарханда тааруулхыень захина ха. Шүлэг, домогшье зохёоно, аялга дуушье сээжэлдээд абаха юм…
«Альган дээрээ тэнжээhэн
аба эжы хоёрни…»
(арадай дуунhаа)
Дэлхэй дээрэ алтаргана гэжэ ургамал бии юм гэжэ би иимэ нэгэ ушарhаа мэдэхэ болоо hэм. Нэгэтэ хүгшэн аба эжы хоёртоёо зуhаланайнгаа гэртэ байхадаа, hүнэй машиные хабсардаг голой шүрэб үгы хэжэрхиhэн байгааб. Эжымни бэдэржэ садаад, алтаргана хамуураа гартаа баряад: «Үтэр hанаад орхи, тэрэ бии-үгы шүрэб хайшан хээбши?» – гэжэ баhыень мартадаггүйб.
Бидэ хүгшэн эжытэеэ алтарганые хаа-яаа түүдэг байhамди. Дарсагар брезентээр оёhон бээлэй барижа, доохонуур гол эшыень бажуужа абаад лэ, иишэ тиишэн угзаржа байгаад, нилээн носолдожо, үндэhэтэйнь татажа гаргагша бэлээбди.
Үндэhэниин угаа хүдэр, асатажа газарта шургашанхай, жэжэхэн сайбар сэсэгтэй, эшээрээ шэрүүншье hаа, hалаагаараа уяан нугархай ургамал байгша hэн.
Би бага ябахадаа нютагайнгаа нэгэ сагаахан шарайтай эхэнэрэй хонгёо хоолойгоор алтаргана тухай дуулахыень ходо шагнадаг байhан хүм. Арадай энэ дууе юрын хүнэй гүйсэдхэхэнь хүшэр байха. Тэрэ эхэнэрнай юртэмсэдэ ушардаг оршолонто байдалтай уулзажа үрдиhэн тула, хонгёо хоолойдоо минии мэдэхэгүй ямар нэгэ гуниг, уйдхар гашуудалай тэмдэг оруулжа дууладаг байhан. Иимэ гүнзэгы удхатай дуунай буряад зоной дунда бии болоhон гайхалгүй.
Буряад-монгол угсаатаниие тэрэл алтаргана ургамалтай жэшэдэг байhаниин хэндэшье нюуса бэшэ. Юртэмсэ дэлхэй дээрэ ямарханшье оршолон ажабайдалай ушараашье hаань, араднай угайнгаа залгаае таhалаагүй, хэлэ бэшэгээ мартажа ябаагүй гээшэ. Хариин холо газарнуудта үндэhэ табижа, hалбаран ургажа шадаа, тэдэниие бэлэн мүрөөр нугалха, хухалхань хүшэрхэн лэ байха. Иимэл даа алтарганамнай!
Алтарганамнай Бүхэдэлхэйн Буряад-монголшуудай нааданай һүлдэ болоо гүб даа. Эхилжэ түрүүн энэ нэрэ олгогдоhониин юунhээшье үнэтэй. Элдэб яhатан хэлэеэ нугалжа зобонгүйгөөр, тодо зохидоор тэрэниие нэрлэжэ шадаха аргатай. Алтаргана… алтаргана…
Ерэхэ нааданай айлшад хадаа анхан орон нютагhаа бодожо ошоhон зоной аша гушанарынь болохо байха. Тэдэнэрэймнэй эжы абанартань үнгэрhэн тэрэ зэбүүн хатуу хаhа дулаахан үлгыhөө хаюулжа ошоhон нэгэ харанхы hүни мэтээр hанагдадаг ёhотой. Теэд газаамнай 2016 он ерэшөөд байна! «Алтарганын» айлшад хари холуур түбхинэжэ, тэнжэжэ ажаhуунхай, hанаан бодолнуудынь сэлмэг, тахижа ябаhан гал гуламтань дээгүүр үзэгдэнэ. Эльгэлжэ энхэрhэн түрүүшынгээ түрэл нютагтаа хүрэжэ ерээд, уулзалгын баярта хабаадажа:
…Эбэри газарта ургаhан
Эшэ бүхэтэй Алтаргана.
Эльгэн дээрээ тэнжээhэн
Эжы аба хоёрнай –
гэжэ байгаад дуулалдаха нангин түсэбтэй байха.
Үнгэрhэн үе сагай байдал hанаанда хадуужа, уг гарбалдаа шүтөөд, үльгэр домогойнгоо удхыень улам hэргээжэ, “болоhонhоо ама хүрэжэ, буурлһаа үгэ дуулаад” олон түби буряад-монгол угсаатан нютаг нютагтаа бусаха юм ааб даа. Үлгы дайдаараа хүлэг моридоороо гүйлгэлдэжэ ябаад, арад зондоо Алтарганын нааданай зугаа hони дуулгаха байха…
Монголой үргэн талада 2016 оной фестиваль-нааданда хабаадаhан хэн нэгэн мориндоо тохоhон эмээлээ абахадаа, урда бүүргынь хойшонь харуулжа заатагүй табиха. Байгал шадарай буряадуудай нэгэн мүнгэн эмээлэйнгээ урда бүүргэ урда зүг руу харуулха байха. Тэрэмнэй уулзалгын тэмдэг!
Алтарганата талаараа наадахадаа үхи хүүгэд заатагүй боргожодог гэжэ анхан сагта хэлсэдэг байhан…